KẾT NỐI, GIAO TIẾP VÀ VĂN HÓA: LỊCH SỬ DỊCH THUẬT

Lịch sử hình thành ngành dịch thuật
Vào khoảng năm 3200 TCN
Các bằng chứng đầu tiên về dịch thuật có thể là dịch thuật kết hợp với chữ viết, được phát hiện ở vùng Lưỡng Hà cổ đại vào khoảng năm 3200 TCN khi những tấm đất sét được sử dụng cho những mục đích đơn giản như giữ số của túi lúa mì.
Ví dụ cụ thể đầu tiên về một bản dịch bằng văn bản là vào khoảng 1.200 năm sau, với sự vĩ đại của sử thi Sumer, bài thơ “Gilgamesh” được dịch qua ngôn ngữ phía Tây Nam châu Á. Đây là câu chuyện hấp dẫn và thú vị về tình bạn giữa một vị vua hùng mạnh với một người đàn ông hoang dã, là công trình vĩ đại đầu tiên của nền văn học. Vì vậy, nó được coi là một ứng cử viên về bằng chứng của thời kỳ đầu của dịch thuật.
Vào khoảng thế kỷ 1 TCN
Truyền thông thực tế và giải trí chỉ là hai lực lượng phía sau những bản dịch đầu tiên. Tôn giáo là một trong những động cơ chính của sự giao tiếp giữa các ngôn ngữ. Các nhóm dịch thuật đầu tiên được biết đến là một nhóm gồm 70 học giả người Do Thái, những người đã dịch được một bộ sưu tập kinh sách có tên là Septuagint ở Hy Lạp vào khoảng thế kỷ 1 TCN.
Các thầy thông giáo thời Trung cổ siêng năng dịch sang tiếng Hy Lạp, Latinh, Ả Rập và các ngôn ngữ bản xứ khác trong những tu viện lớn của châu Âu. Sự hấp dẫn bí ẩn của “The Name of the Rose” được đặt trong bóng tối của tu viện Melk, là một trong những cuốn sách nên đọc cho bất cứ ai quan tâm đến nguồn gốc của dịch thuật.
Geoffrey Chaucer là một trong những nhà văn đầu tiên dịch thuật từ văn học nước ngoài sang tiếng Anh bản ngữ và thiết lập một nền truyền thống văn học phong phú bậc nhất thế giới. Shakespeare cũng lấy cảm hứng từ những câu chuyện của những vùng đất xa xôi, thêu dệt chúng thành những tác phẩm sân khấu kiệt xuất. Thời đại Victoria đánh dấu mốc cho sự xuất hiện của dịch thuật theo đúng nghĩa đen và có độ chính xác tỉ mỉ và được đánh giá cao như ngày nay.
Hình thành ngành dịch thuật
Thế kỷ 20
Trong thế kỷ 20, giới hàn lâm khoa học lần đầu tiên thật sự chú ý vào dịch thuật, gắn với sự quan tâm nhiều hơn đến các lĩnh vực nhân văn như: ngôn ngữ học, xã hội học, tâm lý học, nhân chủng học. Sự quan tâm đặc biệt này kết hợp với những tiến bộ trong công nghệ và toàn cầu hóa kinh tế những năm cuối của thế kỷ 20 đã hoàn toàn cách mạng hóa dịch thuật. Ngày nay các dịch giả làm việc cho các công ty trên toàn thế giới một cách dễ dàng nhờ vào sự tiến bộ của khoa học kỹ thuật.
Hiện có hơn 7000 ngôn ngữ được sử dụng trên toàn thế giới nhưng thương mại, giải trí, hệ tư tưởng, các mối quan hệ cá nhân và học tập đưa chúng ta gần lại với nhau. Bởi con người chúng ta vẫn muốn giao tiếp với nhau trong các lĩnh vực quan trọng đó nên dịch thuật và dịch giả sẽ vẫn phát triển.
Lịch sử hình thành dịch thuật ở Việt Nam
Từ xưa đến nay, dịch thuật đóng vai trò cực kỳ quan trọng trong lịch sử của các dân tộc bởi dịch thuật không chỉ chuyển tải ngôn ngữ mà còn là hỗ trợ quá trình chuyển tải văn hóa.
Có lẽ, lịch sử dịch thuật của Việt Nam gắn liền với lịch sử của chữ viết. Bởi chữ viết nước ta trải qua ba giai đoạn, từ chữ Hán đến chữ Nôm và cuối cùng là chữ Quốc Ngữ. Mỗi giai đoạn chữ viết đều có nhu cầu chuyển tải ngôn ngữ nhằm truyền bá các tư tưởng văn hóa đến từng tầng lớp nhân dân.
Hình thành dịch tài liệu ở Việt Nam
Chữ Hán và tiếng Hán
Chữ Hán và tiếng Hán xuất hiện từ những thế kỷ đầu tiên sau công nguyên, nó trở thành phương tiện truyền thông và ghi chép của người Việt nhằm phát triển văn hóa dân tộc. Tuy nhiên, chữ Hán không thể đáp ứng hoàn toàn nhu cầu diễn đạt bằng lời của người Việt, do vậy dựa trên chữ Hán, chữ Nôm ra đời.
Sau đó, để hoàn chỉnh và khai thác tối đa ngôn ngữ trong việc chuyển tải, diễn đạt các ý tưởng một cách dễ hiểu, nhanh chóng thì chữ quốc ngữ ra đời. Chữ quốc ngữ xuất hiện xuất phát từ việc đạo Thiên chúa được truyền bá vào Việt Nam.
Giám mục Alexandre De Phodes đã sử dụng các chữ cái La tinh để phiên âm ra tiếng Việt, và cùng với các linh mục dòng và các thầy giảng Việt Nam, và với sự cải cách của Pigneau de Behaine thì chữ Quốc ngữ xuất hiện và được sử dụng cho tới ngày nay. Nhờ vậy mà chúng ta đã có cơ hội tiếp cận được với nhiều tác phẩm văn học có nguồn gốc từ các quốc gia khác.
Chữ Hán và tiếng Hán
Dịch chữ Nôm, chữ Quốc ngữ
Đối với hình thức dịch chữ Nôm như: giải âm, diễn âm, diễn ca hay diễn nghĩa thì các tác phẩm chữ Hán được dịch cho đối tượng là các tầng lớp bình dân và cả những người đang đi học.
Khi chữ quốc ngữ ra đời xuất hiện nhu cầu dịch thuật từ hệ chữ viết khối vuông là chữ Hán và chữ Nôm sang hệ chữ Quốc Ngữ, dẫn đến có sự đứt gãy về văn hoá truyền thống, nhưng ngược lại, chúng góp phần chuyển tải nhiều yếu tố văn hoá ngoại sinh – là một yêu cầu cần thiết đối với quá trình hiện đại hóa. Đồng thời đây cũng là nhịp cầu kết nối văn hoá truyền thống và khơi dậy những yếu tố nội sinh để làm nền tảng cho quá trình phát triển mọi mặt theo hướng hiện đại.

Dịch thuật cuối thế kỷ XIX có mục đích chủ yếu là phổ biến chữ quốc ngữ thì đầu thế kỷ XX, dịch thuật gắn với việc đáp ứng thị hiếu thẩm mỹ và nhu cầu đọc của quần chúng.
Do đó, việc dịch thuật những tác phẩm văn học gắn với quá tình phát triển lịch sử của các nước trở nên phổ biến hơn, nhất là cao trào dịch thuật các tác phẩm văn học cổ điển Trung Quốc đầu thế kỷ XX.
Sau 1945
Sau 1945, dịch thuật Việt Nam bắt đầu phát triển vượt bậc với những bản dịch các tác phẩm tiêu biểu của nền văn học thế giới, những bài dịch lý thuyết văn chương, những tài liệu về chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa, những bản dịch trên báo chí, những bản dịch nổi tiếng nước ngoài của những tác giả nổi tiếng,…
Bắt đầu phát triển vượt bậc với những bản dịch các tác phẩm tiêu biểu

Sau năm 1975
Sau năm 1975, sau khi đất nước hoàn toàn thống nhất, ngành xuất bản sách ngày càng phát triển cùng với đó là số người dịch ngày càng tăng. Các tác phẩm văn học từ các nước: Đông Âu, Nga, Mỹ Latinh, Cu Ba,…
Với những dịch giả tài ba như: Phan Ngọc, Dương Tường, Trương Chính, Lê Khánh Trường, Nguyễn Trung Đức,… ngày càng khẳng định vai trò của dịch thuật cũng như hình ảnh của các dịch giả Việt Nam trước công chúng.
Dịch thuật của Việt Nam
Và ngày nay, Dịch thuật của Việt Nam không chỉ dừng lại ở việc dịch các tác phẩm văn học mà còn dịch thuật các loại tài liệu thuộc các lĩnh vực và chuyên ngành khác nhau, các giấy tờ hồ sơ xuất – nhập cảnh, Dịch thuật công chứng… nhằm đáp ứng nhu cầu của tất cả mọi người.
Lịch sử dịch thuật ở các nước châu Âu
Vào đầu thời kỳ hiện đại của các nước châu Âu, sau khi ngành in ấn xuất hiện thì việc xuất bản sách và dịch thuật cũng đã bắt đầu nở rộ. Dịch thuật chia làm hai trường phái là chuyển ngữ và diễn dịch.
• Trường phái diễn dịch đem văn bản nguồn diễn giải một cách đơn giản nhất để số đông dân chúng có thể hiểu được.
• Trường phái thứ hai la chuyển ngữ theo cách dịch văn bản gốc thành nhiều thứ tiếng khác nhau với mục đích truyền tải kiến thức và giao lưu văn hóa, thường là những tác phẩm về khoa học hoặc tôn giáo.
Trong thời kỳ đó có hàng ngàn các dịch giả hoạt động trong lĩnh vực dịch thuật. Phần lớn đều không phải là các dịch giả chuyên nghiệp, họ chỉ tham gia vào hoạt động dịch thuật một vài lần trong đời.
Các dịch giả thường tự xem mình là những nhà đồng sáng tác. Vào thời kỳ này, biểu hiện thường thấy đó là việc tóm tắt hoặc là mở rộng văn bản gốc và thường thực hiện những số thay đổi đối với văn bản gốc mà không báo trước.
Có thể kết luận rằng, dịch thuật ở châu Âu phát triển một cách mạnh mẽ đặc biệt là sau sự mở rộng của tầng lớp độc giả. Họ là các nhóm xã hội mới như thợ thủ công, phụ nữ và cũng từ đó là việc giảm từ từ sự phụ thuộc vào ngôn ngữ La Tinh như một thứ tiếng chính.

Nguyễn Thị Thanh Trang